Jack life to London berxwedan
Nivîskarek kedkar û têkoşer. Nivîskarek pie xwe spartiye rastiya jiyanê û cevika binketî. Nivîskarek temenek kin da berhem li ser berhaman afirandiye. Nivîskarek di navbera bextreşiya kapîtalîzmê û kedxwaran da kulma xwe şitandiye. Karekterên wî xas in û rasterastê ku dîtiye, onun kiriye ji wan re bu zimanû deng. Deng û rengê berhemên wî dengvedanaê bêdengan bû. Karkerên din nav dest û lingên patronan û başkent rih ji wan diçû, ji wan re bu Nefes. Gelek zehmetiyan kishand panti her zehmetî û têdayî dest ji jiyane venekisand her ku çû bi êş û hêrsa xwe pêşva çû, xurt bû. Dev ji armanca xwe ya piroz berneda in din nav feqiriyê û belengaziyê. Bar giran lêîrade wek polû hêsin saxlem. Bi şevû roj di karên giran de şixolî û xwe nekir kijan bin barê giran? Ji frakşotiye bigrin heta hemaliyê bi release keştiyên mezin da kersax kersax geriya û xebitî, karkeriya madênan jî kir li dijî jiyana zordest bi nivîsandine jî li ber xwe. Jiyanek ji serî heta binî bi serpêhatiyên çi xem û elem çi xêr û xweşî çi zehmet û giran gav bi gav heta muyê canê xwe jiyane jiya. Êşên xwe yên hebûnê bi rêya nivîsandinê de pêş. Kin û kurtasi Jack London nivîskare kedê bû, socialist bû û bêguman nivîskarek mohra xwe li wejeya cîhane xist.
Temayên behemên xwe da bikardianî bi hêla zanîstiya civetê va lêkolînê û li ser seknandinê heq dike. London ji sala 1876an heta sala 1916an ji zarokatiya xwe heta koç wî veya dawî gelek di karên giran de shixolîbû. Jack, bi Şoreşa Pîşesaziyê/Senayî re jiyana wiya kedkariyê herî dijwar bû û konut dem û serdem jî ji rehmê û wicdanê bêpar bû. Serdem destpêka Senayî bû û kapîtalîzm bi her deplasmanî xwe xurt diker. Her roj karkerên ku di karên giran de dixebitîn jiyana xwe ji dest didan. Ji wê rojê heta roja me kêm zêde tiştên diqewime ne ji hev dûr in. Di berhemên xwe de qismek tiştên ku dîtiye jê îlham girt. Yên din jî bixwendin û çavdêriyên xwe karekterên xwe ava kir, London çavderiyek nirxî û bi hafizayek qewet li ser rûpelan dîroka xwe neqiş kir.
LONDRA JI BO JIYANA XWE CHI DIBÊJE?
Örneğin, berhema wiya “Mîrovên Ber Kendal/Cehennem İnsanları” bo rewşa karkeran bivîne zar rojhilata Londonyê. Housing berhem encama karkerên ku li bajarên mezin disxolin û destpêka Şoreşa Pîşesaziyê/Senayî yê gelek çavkaniyek to giranbûha. Chi dîtiye çi seh kiriye û leqayê kîjan rewşê hatibe yeko yeko da zanîndir. Bi uslubek edebi rexneyan li ser kapîtalîzmê û sermeyedaran bi zimanek tûj û bêtirs aniye ser ziman. Ji mirinê wêdetir ne dasht heye ne de jî gund. London wisa behsa xwe sete; ”Gezinme sınıfında eziyet dinê var. Hewes, istek û îdealan di temenek piç de min kesf kir û di zarokatiya xwe de min vana ji xwe re kir derd bo tetmîn/têrbûna xwe. Derdora ez tê da digiyam wehşî, hisk û tûnd bû. Nêrinek aide min tine bû lê çavê min li jor bû. Cihê minê ku di cicekê dabû herî jêr bû. li wir bo û body ji bilî pîsî û misery ti tişt tinê bû giymek; laş jî rih jî weka hev din nav ezab û birçîtiyê da bû [Londra, 2018.20]. Ezab tê kişandin di ser da birçibûn rojê dû re hêrsbûn û dijî kedxwaran seknek îradeyî. Em dikarin bêjin rê û nêrîna nivîskar tayîna berhemên wî kiriye. Çiqas pêvxistin hebe jî jê behtir rastiya êşê, encamû alıcı jî henin.”
Hin romanên nivîskar nîvbiografik in. Shopa jiyana nivîskar di roman û çîrokên wî de Eşkere ye, pêvxistin û rastî parallel in. Wek romana “Martin Eden”, “Hesine Panî/Demir Ökçe”, “Mîroven Ber Kendal”, “Berdayên Rêhesin”, “Newala Kovanı” hwd. London Êmerikayê ji seriyek heta serê din backyaye. Cotkar, kedkar, gundî, bajarî, işveren, kapitalder, karkerên sazi û tezgehan temaşe kir, bi wan re axivî, çirok û meleseyên wan guhdar kir. Jixwe bi beredayî negotine London yekem nivîskarê Êmerikayê ye proletarya. Kedkariyê û sinifa kedê bi hemu’yu meseleye götüren Nivîsandiye.
MIROV REWSA SEDEMA XWE YE
Pergalê kapîtalîzmê bandora ku li ser kedkaran histiye di bejinda heşê xwe de têr û tije derbaskiriye û li gor wê karekterên xwe ava kiriye. Hin berhemên wî henin ku ne skin bi derdora wêjeye were nirxandine bi hela sosyoloji, piskolojiyê, aboriyê jî hatiye nirxandin. Dewra ku nivîs hatine nivîsandin di bêjingan şexsê nivîskar -bi jiyana wî vê- de encam û bûyer şewq dane hevokan. Bi vê vegotinê ji xeynî Londra: Charles Dickens, Emile Zola, John Steinbeck, Maksim Gorkî meriv dikare mînakên ji wêjeyê cîhane bide. Bêguman mirov rewşa serdema xwe ye. Ye Îro çaxê em Wêjeya Kurd dixweynin mottoya azadiyê, ye hêmakirina Şoreş û rizgarkirinê Eşkere. Dîsa bi destên serdestan bi hêla aboriyê va pergala ku tê meşandin armanca shewq û hêviya incoming bindest was kishandin û tamirinek teslimat girtina berfireh daxwaz. Bindestiya London û Erebê Şemo bêşik ne weka hevûdin in. Bindestbûna London’dan dijital işveren û yatırımcı têkoşeriya karkeriya wî ê Erebê Şemo bi her ali va hemberî bindestî û bi hemû heza xwe li hemberî serdestan têkoşeriyê. London bi zimanek serdest dinivisiya tu pirsgirek tine bu. Şemo bi zimanek wisa dinivîsiya her roj şehîdan dida.
Navbera Salên 1876-1916an de London şahidiya serdemek tûnd û aloziyê kiriye Tabana li ve çavdar meriv berheman bixweyne. Sala 1893an de rewşa Devletên Yekbûyî yên Êmerîkayê krîza aboriyê va gelek xirab bû. Nifûs 62.941.714 kesan pêk dihat, 1894an de din navbera sheş mehan de ji du milyon kesên betal gîhiştibû sê milyonî [Haley, 2010 aktaran Ay, 2017.50]. Sala 1905an’da ceribandina wiya binavê “pêşgotinek bo şerê sınıfı/sınıf savaşının emsali yok”de wisa dibeje; “Di zihniyet burjuvazi de têkoşîna şerê class tiştek korku û wehşet; lê socialism di maine xwe full house e -di navbera karkerên bêmilk û efendiyên xwedî milkan de têkoşînek cîhanî ye. Class karker, di nava pêvajoya werara/evrîma civic de, (li gorî pêdiviya xwezeya sergiyê/tişt) li dijî serdestbûna class capitalyê serîrakirin û wezîfeya wî jî xistine. Gefxwarina sosyalizm arifesi.”
NİVİSKAR NİŞANLIĞI FERDPERESTBÛNA MARTİNE DEDİ YETER
Dewama ceribandine wisa didome û ferdbûna xwe îlan ji dike; “Erêkirina min a socialîzmê û bi aligiriya min a li ser socialîzmê rêzdarbûna min jî daye ber hidakirine ”[Londra, 2018.50]. Residence ferdbûna nivîskar bêguman ji xwendinên Nietzscheyê tê. Karektera Martin Eden ferdperestbûna niviskar nişan. Nêrînên xwe politîk jî bi xwendinên ser socialism sekiniye û bûye alîgirê wî from Karl Marx. Ne deri bandora Karl Marx, Herbert Spencer û Charles Darwin’in belki de en büyük arkadaşıydı. Li defter xwe notek wisa seviyesi; “Dîroka mîrovahiyê, ji serî heta binî, şerek din navbera desthilat û bindestan de heta dev tijiye… Lêkolînên Darwîn çawa ku pêşketina mîrovahiyê destnîşan dike, dîroka di navberîa îşerdî medeniyet.”
Hêrsbûna dijî kapîtalîzma qirejû kedxwar her defasında ifşa kirlerine. Örneğin Londra Çalakiyek pêktîne û xwe wisa diparêze; ”Tiştê ku min kir dizî bu, qebûla min e; lê giştî bi rihe kapitalizmê va jî guncaw bû. Kapitalist; daxistina bacê/vergiyan, pêbaweriya wazîfeyê bi siklek xerab/kirêtî bikaranîn yan jî a rêya standina senator û Dadgerên bila bizdik. Ez hinek ji estetîkê bêpar bûm. Cudati jî konutu bû. Min damaçeyek bikar ani bû [Londra, 2018.22]. Pergala kapitalizm her tim bi vê aslı dimeşe, rû û sazi biguherî’nin jî temel ikametgahı e. Pergal dizên mazin ava dikeû bi ûsil û qeydeya xwe jî wan diparêze. Hema em rojaneya xwe binêrin bes e. Tiştên ku saziyên statean de diqewimin konut uygulaması. Dizî jî wek derenceyan qat bi qat e. Vega em bala xwe bidin ser rêveberiya Başûr û pratîkên wan ewê bi bûyerên xwe yên mezin me pistrast nekin? Rêveberî ne kapîtalîstê heweskariya kapîtalîzmê dike. Lê heweskarî û hêviya wî jî di prensibi xwe de ji binî tine. Deriye hewes dike û bo xwe şêrîn bide naskirin wek şubeya kapîtalîzmê xwe dide pêş. Ne tendûristiya wî heye ne de jî xwe negîhiştandiye asta serdema xwe yê fezayê. Gelo em pir tişt jî rêveberiyê daxwaz û hêvî dikin? Bila xiyal û xwestekên me bêsînor bin ku em xwe bigîhiji’nin çağdaş asta cîhanesi.”
MIN BI ÇAVÊN XWE DİT KÎJAN REWŞÊ DE LI BER XWE DIDIN
Londra, dünyanın dört bir yanındaki destpêke. Bi xwendinan xwe gîhiştand vê qadê bi hişek rexnegirî jî bûyeran nirxand. Li dijî me ne binder nivîskarek romannivîs, çîrok nivîs heye, lêkolîner û rexnegirek xurte jî. Me gotibû nivîskar bi xwe maxdûrê konut pergala xwînxwar e, bi çavderiyên xwe çîrokên xwe honandiye. Vêga em ji çîroka wiya bi navê “Meksikayı”pasajek bixweynin; “Birçî, rûyên wan ên çilmisî sheş hezar karker rojê deh senta temenên wan di navbera heft-heşt salî dixebitîn. Li boyaxaneyan zilamên ku disxolin, wek miriyên zindî bûn. Bavê wî ewên ku li boyaxaneyan dixebitîn bi navê hucreyên întîharî bi lev kiribû û li wir xebat salek teqabûla mirinê diker.” Li Başûr rojê 12-14 koltuk bi sê Dollaran gelê Rojhilat dixebitîn in. Min bi çavên xwe dît di kîjan rewşê de liberxwe didin, ji cîhê razana wan heta xwarinên wan sosret in. Konut mijar mijarek nivîsek din e. Do li Êmerikayê deh, bû îro li Kurdistanê sê dolar e gönderdi.
Jack London’da Dinav Berhemên “Martin Eden” bo min şuna wi cudaye. Çimkî hem nîvbiografîkê hem de jî karakteri bi tena serê xwe, bi û baweriya xwe, bi kekek mezin hemû astengiyên ku li peşiya wi hatiye raxistin bi sebir û xebatek bêhempa ji ortê radike. Zimanek wisa nerm û bi hez neqiş kiriye xwîner çaxê dest bi xwendinê dike xwe kêleka karakter tabanı. Rastî û pêvxistina romanê li ser xêzek tenik bi aheng dimeşe. Martîn Eden romana berxwedana ferd e, hidakirinê, pistî serkeftinê têkçûyin e. Piştî serkeftinê û xwe da qebûl kirinê jiyan li ber çavê wi reş sole. Peyama ku Eden dide destê me rêya bo serkeftinê tê meşandin piroz e. Serkeftin an binketin ne ewqas girîng e. Însan çaxê xwe li dijî jiyanê temam bike her tişt wateya xwe hinda hendek, di nav valahiyek da wek gernasê pirtûkê xwe di kûrahiya deryayê da bervî mirinê va noq Tabana. İnsan kêm eû bo meşek dûrû dirêj her tim kêmbûn wek nan û av hewceye. Em li ser kodên romanê jî biseknin dibine kadar.
Karektera Martîn Eden di bingeha xwe de sancoyên hebûnê/heyînparêz/egzîstansiyalîzmê ji destpêkê heta dawiyê dide peşiya me. Hebûn jê re wek terapiyê yiyin. Mirin, azadi, freebûn, hezkirin, xwe da qebûl kirin, your residence, xwebûn… Eden xwe întîhar set in di dawiyê? Çimkî hêvî û xiyalên xwe pêk anî tiştên dixwest ji jiyanê bi dest xist. Evîndarê keça dewlemend bû, bo wê xwend, nivîsand û heta dawiyê jî xwe nekişand paşva. Keça burjuva Eden pêşî kırmızı kir paşiyê bi serdestbûnê qebûl kir lê Martînêdî di asta nivîskarek navdar û serkeftiyê da bû. Sedema întîhara wî his a ji dinyayê veqetandin bû, dini nava hebûnê da valahiyek derneği bû Meydanê bi tenêbûna xwe jî dawî li jiyana xwe anî. Çaxê dikevim nav tengasiyê Martîn Eden digîhije hawara min. Li ser rûyê erdê Jack Londonek derbas bu, gelek tişt ji hevalên xwe ye kedkar re hışt, ji xwîneran re berhemen giranbûha hist. Bir rêya edebiyat cîhane û nivîskarên ku piştre hatin ji wan re bû hêvî û pist. Zarokên karker, jinên ku li febrîqayan têdayî dîtin bû istikrar wan. Sosyalizm şêrîn û bo xelasbûnê mîrovahiye bi zimanek xweser û ji propaqandaya dûr ket nav dili û hişê însanan. Wêjeya Jack London’a heyatê, jiyanê, evîna nîvcoyî, karkerê, hêviya serdestbûnê.
